प्रमाणानां मध्ये अनुमानप्रमाणम् अत्यन्तं प्राधान्यम् आवहति । सर्वेषु आस्तिकदर्शनेषु अनुमानप्रमाणस्य अतिगम्भीरतया  निरूपणम् कृतम् अस्ति । शास्त्रीयविचारः अस्माभिः लोके दर्शनेषु च कर्तव्यः भवति । अस्मिन् प्रबन्धे लोके क्रियमाणे विचारे दर्शने च क्रियमाणे विचारः अनुमानप्रमाणस्य कथमुपयोगः इत्येतत् प्रदर्श्यते ।   

अनुमानप्रमाणम्, अनुमानम्, शास्त्रम्, उपयोगः, प्रमाणम्, तर्कः, युक्तिः

Karthik Sharma K, Assistant Professor, School of Vedic Knoweldge Systems, Chinmaya Vishwa Vidyapeeth, Ernakulam

उपोद्घातः

तदिदं प्रसिद्धं यत् दार्शनिकग्रन्थेषु प्रतिपाद्यविषयाः प्रमाणप्रमेयविभागयोः विभक्ताः इति । प्रमाशब्दस्य यथार्थानुभवपरत्वात्, यथार्थानुभवकरणानि प्रमाणानि इति परिभाष्यन्ते । प्रमाणस्वरूपविषये तत्संख्याविषये च दार्शनिकानां नास्ति एकाभिप्रायः । तदुक्त‍ं मानमेयोदये ;

प्रत्यक्षमनुमानं च शब्दं चोपमितिस्तथा ।

अर्थापत्तिरभावश्च षट् प्रमाणानि मादृशाम् ॥^[1]

चार्वाकास्तावदेकं द्वितयमपि पुनर्बौद्धवैशेषिकौ द्वौ

भासर्वज्ञश्च सांख्यस्त्रितयमुदयनाद्याश्चतुष्कं वदन्ति ।

प्राहुः प्राभाकराः पञ्चकमपि च वयं तेऽपि वेदान्तविज्ञाः

षट्कं पौराणिकास्त्वष्टकमभिदधिरे संभवैतिह्ययोगात् ॥^[2]

अस्मिन् च प्रबन्धे मया नैयायिकमतानुसारेण अनुमितिः कथमुत्पद्यते इति निरूपयितुमिष्यते । एवमेव अनुमानप्रमाणस्य परिज्ञानेन दार्शनिकविषयेषु लौकिकविषयेषु च क्रियमाणायां शास्त्रीयविचारपद्धतौ कथमुपयोगः स्यात् इति सोदाहरणं विमर्शं कर्तुमिष्यते ।

 

मानमेयोदयः, तर्कसङ्ग्रहदीपिका, कारिकावली इत्यादिग्रन्थेषु अनुमानप्रमाणस्य निरूपणं कृतमस्ति । तदनुसारेण अस्मिन् प्रबन्धे अनुमानप्रमाणं निरूप्यते । 

अनुमानप्रमाणस्य दर्शनेषु इव लौकिकजीवने अपि उपयोगः अस्ति वेति संशयः प्रबन्धेस्मिन् परिहर्तुं इष्यते। 

 दर्शनसन्दर्भाणां लौकिकसन्दर्भाणां च परीक्षणं  कृत्वा अनुमानप्रमाणस्य उपयोगः सविमर्शं निरूप्यते । 

नैयायिकमतानुसारेण अनुमित्युत्पत्तिक्रमः

नैयायिकमतानुसारेण अनुमित्युत्पत्तिक्रमम् अवगन्तुम् एतादृशः कश्चन सन्दर्भः विभाव्यताम् ; कश्चन पुरुषः प्रातःकाले उत्थाय गृहस्य महानसं प्रति गतवान्, तत्र च सः धूमं वह्निं च प्रत्यक्षीकृतवान् । स ततः गाः परिपालयितुं गोशालां प्रति गतवान्, तत्र च गवाम् अतिशैत्यवारणाय सज्जीकृतं वह्निं धूमसहितं दृष्टवान् । ततश्च सः मधुग्रहणाय पर्वतं प्रस्थितः मध्येमार्गं चत्वरे यात्रिभिः सज्जीकृतं वह्निं धूमेन सह दृष्टवान् । ततोऽपि निर्गतः सः पर्वतसमीपं गतः पर्वते धूमं  दृष्ट्वा पर्वते वह्निरस्तीति निश्चित्य पर्वतं पश्चात् गच्छामीति निश्चित्य गृहं प्रत्यागतवान् । एतादृशसन्दर्भे पर्वते चक्षुषा वह्निमपश्यन्नमपि अयं पुरुषः वह्निसत्त्वं पर्वते निश्चिनोतीति अवगम्यते । अयश्च निश्चयः प्रत्यक्षज्ञानरूपः भवितुं नार्हति वह्निना सह इन्द्रियसन्निकर्षाभावात्, न शाब्दबोधरूपः निश्चयः अयं ; पर्वते वह्निरस्तीत्येद्बोधकवाक्यस्य केनाऽपि तदा अनुच्चरितत्वात्, नाऽपि उपमितिरूपः निश्चयः अयं, तज्जनकसामग्र्याः प्रकृते अभावात् । तस्मात् प्रत्यक्षोपमितिशाब्दबोधेभ्यः विलक्षणः कश्चन अनुभवः ‘पर्वतो वह्निमान्’ इत्याकारकः अस्य पुरुषस्य जायते इत्यवश्यम् अङ्गीकर्तव्यम् । अयमेव निश्चयः ‘अनुमितिः’ इति शब्देन दार्शनिकैः व्यवह्रियते । अस्याः अनुमितेः उत्पत्यर्थम् अपेक्षितानि यानि ज्ञानानि तस्वरूपं क्रमश्च इत्येतदुभयं निरूपणीयमस्ति । तत्र च आदौ अयं पुरुषः महानसे गोशालायां चत्वरे च वह्निधूमयोः सहचरितयोः दर्शनात् भूयो दर्शनं प्राप्नोति इति अङ्गीकर्तव्यम् । तादृशभूयोदर्शनेन^[1] सः निश्चिनोति यत् ‘यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र  वह्निः’ इति  । अयमेव निश्चयः व्याप्त्यनुभवः^[2] इत्युच्यते । तदुत्तरं पर्वतं गतः सः पुरुषः पर्वते विद्यमानं धूमं पश्यन् ‘पर्वतः धूमवान्’ इति ज्ञानं प्राप्नोति ; इदमेव ज्ञानं पक्षधर्मताज्ञान^[3]मित्युच्यते  । तदानीं तस्य सन्देहः भवति ; ‘पर्वतः वह्निमान् न वा’^[4] इति । अयमेव साध्यसन्देहः^[5] इत्युच्यते । तदुत्तरं सः स्मरति यत् ‘यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वह्निरिति’ ; इदमेव व्याप्तिस्मरणमित्युच्यते । तदुत्तरं ‘वह्निव्याप्यधूमवान् अयं पर्वतः’^[6] इति ज्ञानं जायते ; इदमेव ज्ञानं परामर्शः इत्युच्यते । तदुत्तरं ‘पर्वतो वह्निमान्’ इत्यनुमितिरुत्पद्यते । अयं सर्वोऽपि विषयः अधोदत्तायां पेटिकायां सङ्गृह्यते ;

 

	पक्षः साध्यवान् हेतुमत्त्वात्	‘पर्वतो, वह्निमान, धूमात्’	ज्ञानस्य पारिभाषिकं नाम
१	हेतुसाध्ययोः सहचरितयोः अनेकत्र दर्शनम्	वह्निधूमयोः सहचरितयोः अनेकत्र दर्शनम्	भूयो दर्शनम्
२	यत्र यत्र हेतुः तत्र तत्र साध्यम्	यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वह्निः	व्याप्त्यनुभवः
३	पक्षः हेतुमान्	पर्वतः धूमवान्	पक्षधर्मताज्ञानम्
४	पक्षः साध्यवान् न वा	पर्वतः वह्निमान् न वा	साध्यसन्देहः
५	यत्र यत्र हेतुः तत्र तत्र साध्यम्	यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वह्निः	व्याप्तिस्मरणम्
६	साध्यव्याप्यहेतुमान् पक्षः	वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः	परामर्शः
७	पक्षः साध्यवान्	पर्वतः वह्निमान्	अनुमितिः

  

अनुमानप्रमाणपरिज्ञानस्य उपयोगः

सर्वऽपि जनः स्वस्य व्यवहारकाले परानभिमतं विषयं वा परेण अज्ञातं विषयं वा परस्मै साधयितुं वादं करोतीति दृश्यते ।

वादकाले परस्मै परानभिमतं परेणाऽज्ञातं विषयं वा साधयितुं न्यायप्रयोगः कर्त्तव्यः भवति । न्यायप्रयोगकाले च हेत्वाभासादिदोषशुन्यः हेतुः प्रयोक्तव्यः भवति अन्यथा वादिनः पराजयः स्यात् ।  अनुमानप्रमाणस्य अध्ययनेन वादी न्यायप्रयोगे कुशलो भवति । अनुमानप्रमाणस्य अध्ययनं तु स्वार्थानुमितौ न तथा उपयुज्यते ; दर्शनेषु प्रतिपाद्यमानस्य अनुमानप्रमाणस्य अध्ययनं परिशीलनं विनाऽपि पामरादिपर्यन्तजनानाम् अनुमितेः दर्शनात् । तथा च  स्वार्थानुमित्यर्थम् अनुमानप्रमाणस्य अध्ययनं परिशीलनं वा नापेक्षितं किन्तु परार्थानुमित्यर्थम् ।  तदिदम् एकेन उदाहरणेन स्पष्टीकरोमि ; एकः राजपुरुषः कञ्चन अपराधिनम् काराग्रहस्य अन्तः स्थापयित्वा तत्पिधानं कृत्वा स्वगृहं प्रत्यागतः, तस्य स्वपत्न्या सह इत्थं संवादः जातः ;

 

पत्नी :  ‘सः अपराधी इदानीं कारग्रहे अस्ति वा ?’

 राजपुरुषः : ‘सः इदानीं काराग्रहे अस्ति’  । 

 

पत्नी :  ‘सः इदानीं काराग्रहे अस्ति इति कथं वक्तुं शक्यते भवता ? भवान् तु अत्र अस्ति’ ।

राजपुरुषः :  ‘अहं तु काराग्रहं पिधायैव आगतवान् तस्मात् सः इदानीं काराग्रहे एव अस्ति’ ।

 

पत्नी :  ननु काराग्रहस्य तदि अन्यत् अपिहितं द्वारं स्यात् तर्हि सः तेन सः निर्गतवान् स्यात् खलु ? 

 राजपुरुषः :  नास्ति काराग्रहस्य अन्यत् द्वारं तस्मात् सः काराग्रहस्य अन्तः एव अस्ति । 

 

 पत्नी :  ननु काराग्रहस्य कुञ्चिका यदि अन्तः एव अस्ति तर्हि तया द्वारं उद्घाट्य बहिरागतवान्स्यात् खलु ?

राजपुरुषः :  कुञ्जिका तु मम सविधे एव अस्ति, तस्मात् सः काराग्रहस्य अन्तः एव अस्ति ।

 

पत्नी :   ननु काराग्रहान्तर्वर्तिना मुद्गरादिकरणविशेषेण तालं भङ्क्त्वा बहिरागतवान् स्यात्खलु  ?

राजपुरुषः :  तालभङ्गार्थम् अपेक्षितः मुद्गरादिकरणविशेषः काराग्रहस्य अन्तः नास्ति तस्मात् सः काराग्रहस्य अन्तः एव अस्ति ।

 

पत्नी :  ननु स्वहस्ताभ्यामेव स तालं भङ्क्त्वा बहिरागतवान् स्यात् खलु ?

राजपुरुषः :  तस्य हस्तौ तु शृङ्खलया बद्धौ स्तः इति कृत्वा सः तालं भङ्क्तुं न शक्नोतीति कृत्वा सः काराग्रहस्य अन्तः एव अस्ति ।

 

पत्नी              :  अस्तु, अहम् अङ्गीकरोमि ।

 

‘सः अपराधी इदानीं कारग्रहे अस्ति वा ?’ इति पत्नीप्रश्नोत्तरं ‘अपराधी इदानीं कारग्रहे अस्ति’ इति वदतः राजपुरुषस्य स्वार्थानुमितिस्तु क्षणात् उत्पन्ना इत्यवगन्तव्यम् । परन्तु इमं विषयं तु स्वपत्नीम् प्रति बोधयितुम् न्यायप्रयोगं यदा करोति तदा तु तर्केण प्रश्नं पृच्छन्तीं पत्नीं प्रत्याययितुं स्वहेतुनिर्देशं परिष्करोति सः बुद्धिमान् राजपुरुषः । ‘अहं तु काराग्रहं पिधायैव आगतवान् तस्मात् सः इदानीं काराग्रहे एव अस्ति’ इति वदता राजपुरुषेण अपराधी, इदानीं काराग्रहे वर्तते^[7], पिहितद्वारककाराग्रहनिविष्टत्वात्, अपराध्यन्तरवत् इति अनुमानप्रयोगः विवक्षितः । तत्र स्वपत्न्या अप्रयोजकत्वशङ्कायां कृतायां  ‘नास्ति काराग्रहस्य अन्यत् द्वारं तस्मात् सः काराग्रहस्य अन्तः एव अस्ति’ इति प्रत्युत्तरयता राजपुरुषेण द्वारान्तरासहितपिहितद्वारककारग्रहनिविष्टत्वम् इत्येवं  परिष्कृतः हेतुः विवक्षितः । तत्राऽपि स्वपत्न्या अप्रयोजकत्वशङ्कायां कृतायां ‘कुञ्जिका तु मम सविधे एव अस्ति, तस्मात् सः काराग्रहस्य अन्तः एव अस्ति ।’ इत्येवं समादधता राजपुरुषेण द्वारान्तरासहितपिहितद्वारककारग्रहनिविष्टत्वे सति कुञ्चिकारहितत्वम् इति हेतुस्वरूपं विवक्ष्यते । तत्राऽपि पूर्वोक्तां अप्रयोजकत्वशङ्कां वारयितुम् ‘तालभङ्गार्थम् अपेक्षितः मुद्गरादिकरणविशेषः काराग्रहस्य अन्तः नास्ति तस्मात् सः काराग्रहस्य अन्तः एव अस्ति ।’ इति कथयता राजपुरुषेण द्वारान्तरासहितपिहितद्वारककारग्रहनिविष्टत्वे सति कुञ्चिकारहितत्वे सति तालभञ्जककरणरहित्वम् इत्येवं हेतुः विवक्षितः । तदुत्तरमपि  तस्य हस्तौ तु शृङ्खलया बद्धौ स्तः इति कृत्वा सः तालं भङ्क्तुं न शक्नोतीति कृत्वा सः काराग्रहस्य अन्तः एव अस्ति ।’ इत्येवं वदता राजपुरुषेण अन्ततो गत्वा अपराधी, इदानीं काराग्रहे वर्तते, द्वारान्तरासहितपिहितद्वारककारग्रहनिविष्टत्वे सति कुञ्चिकारहितत्वे सति तालभञ्जककरणरहित्वे सति बद्धहस्तत्वात्, सम्मतवत्^[8]’ इति अनुमानप्रयोगः विवक्षितः । एवं रीत्या न्यायप्रयोगकाले पक्षसाध्यहेत्वादीनां सम्यक् निर्देशं कर्तुं अनुमानप्रमाणस्य गाढम् अध्ययनम् उपकरोति ।  न केवलं न्यायप्रयोगाय अनुमानप्रमाणाध्ययनस्य उपयोगः किन्तु परकीयन्यायप्रयोगावमनाय तद्विशकलनाय तद्विमर्शाय च अनुमानप्रमाणस्य अध्ययनम् उपकरोति ।

 

अनुमानप्रमाणस्य लोके उपयोगः

 

अनुमानप्रमाणं एकस्य लैकिकजीवने अत्यन्तं प्राधान्यम् आवहति इति निस्संशयं वक्तुं शक्यम् । तन्निरूपणाय एकः स्थलविशेषः प्रदर्श्यते । एकः स्वक्षुन्निवर्तनाय अन्नभोजनं कर्तुं निर्णयं कृत्वा तदिच्छन्  तत् करिष्यति । अत्रेदं प्रष्टव्यम् ; करिष्यमाणस्य अन्नभोजनस्य क्षुन्निवर्तकत्वं कथमयं पुरुषः इदानीम् अवगतवान् ? नूनं न प्रत्यक्षोपमानशब्दप्रमाणैः इति कृत्वा अनुमानप्रमाणेनैव अयं पुरुषः तत अवगतवान् इति वक्तव्यम् । तथ च अत्र अनुमानप्रयोगः कथं स्यात् इति पृष्टे इति जिज्ञासायाम् करिष्यमाणान्नभोजनं, क्षुन्निवर्तकम्, अन्नभोजनत्वात्, ह्यस्तनान्नभोजनवत् इति अनुमानप्रयोगः अत्र भवितुमर्हति । अत्राऽपि अनुमित्युत्पत्तिक्रमः अधः प्रदर्श्यते ;      

 

	पक्षः साध्यवान् हेतुमत्त्वात्	प्रकृतस्थले	ज्ञानस्य पारिभाषिकं नाम
१	हेतुसाध्ययोः सहचरितयोः अनेकत्र दर्शनम्	क्षुन्निवर्तकत्वान्नभोजनत्वयोः सहचरितयोः अनेकत्र दर्शनम्	भूयो दर्शनम्
२	यत्र यत्र हेतुः तत्र तत्र साध्यम्	यत्र यत्र अन्नभोजनत्वं तत्र तत्र क्षुन्निवर्तकत्वम्	व्याप्त्यनुभवः
३	पक्षः हेतुमान्	इदम् अन्नभोजनत्ववत्	पक्षधर्मताज्ञानम्
४	पक्षः साध्यवान् न वा	अन्नभोजनं क्षुन्निवर्तकं न वा	साध्यसन्देहः
५	यत्र यत्र हेतुः तत्र तत्र साध्यम्	यत्र यत्र अन्नभोजनत्वं तत्र तत्र क्षुन्निवर्तकत्वम्	व्याप्तिस्मरणम्
६	साध्यव्याप्यहेतुमान् पक्षः	क्षुन्निवर्तकत्वव्याप्यान्न- भोजनत्ववत् इदम्	परामर्शः
७	पक्षः साध्यवान्	अन्नभोजनं क्षुन्निवर्तकम्	अनुमितिः

 

एवं रीत्या सामान्यजनैः लौकिकव्यवहारकाले ज्ञात्वा वा अज्ञात्वा वा अनुमाणप्रमाणस्य उपयोगं कुर्वन्ति इति ज्ञातव्यम् । अन्यानि अपि स्थलानि एतादृशानि सूधीभिः विभावनीयानि ।

 

 

अनुमानप्रमाणस्य शास्त्रे  उपयोगः

एवमेव अनुमानप्रमाणस्य शास्त्रीयविचारपद्धतावपि महान् उपकारः अस्ति । उदाहरणार्थं प्रायेण सर्वेऽपि आस्तिकाः ईश्वरम् अङ्गीकुर्वन्ति । अस्य च ईश्वरस्य सद्भावे अनुमानप्रमाणमपि उपन्यस्यन्ति । तत्र नैयायिकाः ईश्वरसद्भावसाधने इत्थम् अनुमानप्रयोगं कुर्वन्ति ; क्षित्यङ्कुरादिकं कर्तृजन्यं कार्यत्वात् घटवत् इति । एवञ्च सति प्रकृतस्थले अनुमित्युत्पत्तिपक्रिया इत्थं भवति ;

 

	पक्षः साध्यवान् हेतुमत्त्वात्	प्रकृतस्थले	ज्ञानस्य पारिभाषिकं नाम
१	हेतुसाध्ययोः सहचरितयोः अनेकत्र दर्शनम्	कर्तृजन्यत्वकार्यत्वयोः सहचरितयोः अनेकत्र दर्शनम्	भूयो दर्शनम्
२	यत्र यत्र हेतुः तत्र तत्र साध्यम्	यत्र यत्र कार्यत्वं तत्र तत्र कर्तृजन्यत्वम्	व्याप्त्यनुभवः
३	पक्षः हेतुमान्	कर्तृजन्यत्वव्याप्यकार्यत्ववत् क्षित्यङ्कुरादिकम्	पक्षधर्मताज्ञानम्
४	पक्षः साध्यवान् न वा	क्षित्यङ्कुरादिकं कर्तृजन्यं न वा	साध्यसन्देहः
५	यत्र यत्र हेतुः तत्र तत्र साध्यम्	यत्र यत्र कार्यत्वं तत्र तत्र कर्तृजन्यत्वम्	व्याप्तिस्मरणम्
६	साध्यव्याप्यहेतुमान् पक्षः	कर्तृजन्यत्वव्याप्यकार्यत्ववत् क्षित्यङ्कुरादिकम्	परामर्शः
७	पक्षः साध्यवान्	क्षित्यङ्कुरादिकं कर्तृजन्यम्	अनुमितिः

 

 

अनेन अनुमानेन यः जीवविलक्षणः कर्ता सिद्ध्यति सः ईश्वरः इत्युच्यते ।  एवं रीत्या शास्त्रीयपदार्थनिरूपणे अनुमानप्रमाणम् अत्यन्तं प्राधान्यम् आवहति ।

 

तथा च स्वयं न्यायप्रयोगान् कर्तुं, परकीयस्य न्यायप्रयोगस्य अवगमनाय, स्वकीयस्य वा परकीयस्य वा न्यायप्रयोगस्य विमर्शनाय, बुद्धिवैशद्याय च दर्शनेषु प्रतिपाद्यस्य अनुमानप्रमाणस्य परिज्ञानं सर्वेषां कृते उपकाराय भवतीति निस्संशयं वक्तुं शक्यम् ।